-
Prak-Cinema (प्राक्-सिनेमा)
सिने-दिग्दर्शक, सिनेविद, सिनेअध्यापक, लेखक अरुण खोपकर यांचे ‘प्राक्-सिनेमा’ हे त्यांच्या कलाविचारांच्या त्रयीतील ‘अनुनाद’ व ‘कालकल्लोळ’ नंतरचे अप्रतिम पुस्तक आहे. सिनेमाने अवघ्या सव्वाशे वर्षांच्या आयुष्यात मानवी जीवनावर सखोल परिणाम केला आहे. हजारो वर्षांच्या कालावधीत उत्क्रान्त झालेल्या मानवी कलांना आणि विज्ञानाला अंगभूत करून घेण्याची शक्ती त्याने कमावली आहे. आदिमानवाने काढलेली गुहाचित्रे, जादूटोणा, पाषाणशिल्पे, प्राचीन वास्तू, लोककला, धार्मिक विधी, नृत्य, नाट्य, संगीत, साहित्य इ. यांच्या प्राचीन ते आधुनिकोत्तरपर्यंतच्या प्रयोगांची सारतत्त्वे सिनेमात आहेत. ती सुगम भाषेत उलगडून सिनेमाचे हे अनेक अवतार जोडणारे पुस्तक म्हणजे ‘प्राक्-सिनेमा’. चित्रपटनिर्मितीचा अनुभव आणि जगभरच्या प्रवासातले अभिजात वास्तूंचे, कलाकृतींचे संवेदनशील अवलोकन यांना चिंतनाची चौकट लाभल्याने मांडणी भरीव आणि तर्कसिद्ध झाली आहे. चर्चित वास्तूंत व वस्तूंत अजिंठा-घारापुरीची लेणी व दक्षिण भारतातील मंदिरे, मध्य आशियातल्या मशिदी, युरोपातली प्राचीन व आधुनिक चर्चेस आणि अत्याधुनिक दृक्-कलांची उदाहरणे आहेत. लेओनार्दोच्या जोडीला पर्शिअन व मोगल मिनिएचर्स आहेत. मातिस व पिकासो आहेत. कथकली आणि भरतनाट्यमबरोबर विविध भाषांतल्या साहित्यकृतींचे विश्लेषणही आहे. अभिजात सिनेमाच्या विकासातील सर्व कलांचा व शास्त्रांचा लक्षणीय सहभाग इथे अलगदपणे मांडला आहे. साकल्याने विचार करण्याच्या खोपकरांच्या आग्रही भूमिकेमुळे आणि आयुष्यभराच्या शोधवृत्तीमुळेच सिनेमामागचा सिनेमा उलगडण्याचा हा प्रयत्न साकार झालेला आहे. अशा स्वरूपाचे पुस्तक भारतातच काय, जागतिक वाङ्मयातही अनन्य ठरावे! चंद्रकांत पाटील
-
Kalkallol (कालकल्लोळ)
'कालकल्लोळ' हा अरुण खोपकर यांच्या विविध कलाविचारांचा 'अनुनाद' नंतरचा टप्पा आहे. 'विस्तारणारी वर्तुळे'तल्या लेखांत बहुरंगी घटनांचा, स्थळांचा व व्यक्तींचा एक पट मांडला आहे. साठोत्तरीच्या मुंबईपासून उलगडता उलगडता, तो सत्तरीच्या कसौलीतल्या राष्ट्रीय कलासंगमातून, ऐंशीच्या पॅरिसमधल्या 'फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया'पर्यंत पोचतो. यात अरुण कोलटकर, अशोक शहाणे, भाऊ पाध्ये, दिलीप पाडगावकर, आर.के.लक्ष्मण, नाटकवाले, संगीतकार, नर्तक, संतमहंत, विचारवंत आणि विक्षिप्त अशा अनेकांची हृद्य शब्दचित्रे आहेत. मुंबईच्या बेकायदेशीर दारूगुत्यांपासून पॅरिसच्या बिस्त्रोपर्यंतची चित्रविचित्र स्थळचित्रे आहेत. खोपकरांच्या विस्तारित होणाऱ्या कलाजाणिवांशी आणि ज्ञानकक्षांशी संबंधित असलेल्या या लेखनात, समकालीन सांस्कृतिक इतिहासाच्या खाणाखुणाही प्रभावीपणे प्रकटलेल्या आहेत. 'तीन किरणकेंद्रे'तल्या पहिल्या लेखात आपल्या 'अधोनाट्य-नाट्य-ऊर्ध्वनाट्य' या नवसंकल्पनेच्या आधारे खोपकर सतीश आळेकरांच्या नाटकांकडे पाहतात. दुसऱ्यात 'संत तुकाराम' या 'प्रभात'च्या कालजयी चित्रपटाची सोदाहरण उकल करतात. तिसऱ्यात ते अरुण कोलटकरांच्या व्यक्तित्वाचा वेध घेतात आणि साहित्यसमीक्षेला अनोख्या असलेल्या दृष्टिकोनांतून, आतापर्यंत न जाणवलेली काव्यवैशिष्ट्ये नजरेसमोर आणतात. अंतरंगातून खळाळून वाहणारा भाषेचा व समृद्ध विचारांचा प्रवाह या सर्व लेखांना जोडतो. खोपकर हे चित्रपट, साहित्य, संगीत, चित्रकला, स्थापत्यकला, लोककला इत्यादींचे, अनेक भाषांचे व संस्कृतीचे, मर्मज्ञ जाणकार आहेत, सहज संवादी भाषा आणि अधूनमधून येणाऱ्या अंतःस्फूर्त भाष्यांमुळे हे पुस्तक आधीच्या 'अनुनाद' या पुस्तकाप्रमाणेच वाचनाची आंतरिक सक्ती करणारे ठरावे.